#कोंबड्यांमधील रोग आणि त्यांचे नियंत्रण 2023

Chicken Disease: 

कोंबडी हा रोगांना संवेदनक्षम पक्षी असून तो रोगांना पटकन बळी पडतो. त्यामुळे कोंबड्यांमधील रोगांवर लक्ष द्यावे लागते. यासाठी कुक्कुटपालकांना कोंबड्यांमधील रोग व त्यावरील उपाययोजनांबाबत माहिती असावी लागते. कुक्कुटपालनामध्ये ऋतुमानानुसार कोंबड्यांची काळजी घेणे आवश्यक आहे. प्रतिकूल हवामानामध्ये कोंबड्यांमध्ये आजाराचे प्रमाण अधिक असते, प्रसंगी मृत्यूही होतात. या सर्वांचा विपरीत परिणाम व्यवसायावर होत असतो. ही बाब लक्षात घेऊन कोंबड्यांचे आरोग्य व्यवस्थापन करणे आवश्यक आहे.

कोंबड्यांमधील रोगांचे वर्गीकरण

१) जीवाणूपासून होणारे रोग :

कॉलरा, निळा तुरा, पांढरी हगवण, सालमोनेलिसीस इ.

२) विषाणू :

राणीखेत (मानमोडी), देवी, गंबोरो, मॅरेक्स इ.

३) एकपेशीय जंतू :

कॉक्सिडिओसिस (रक्ती हगवण) इ.

४) अंतर्गत व बाह्य किटाणू:

गोचिड, वाटोळे जंत, चपटे जंत इ.

५) जीवनसत्त्वाच्या अभावी होणारे रोग : केझी चीक डिसीझ, स्टार ग्रेझिंग व पॉलीन्युरायटीस, केज लेअर फिटिंग, मुडदूस, पेरोसिस इ.

६) बुरशीजन्य रोग :

अॅफ्लोटॉक्सिकॉसिस, ब्रुडर न्यूमोनिया (अॅस्परगिलॉसिस), ऑकरॅटॉक्सी-कॉसिस.

हे पण वाचा ........ 

• कुक्कुटपालन विषयी संपूर्ण माहिती । कुकुटपालन उद्योगाची ओळख 2023

•  How to start a business in india ? यशस्वी व्यवसायाचे 9 नियम

कोंबड्यांमधील प्रमुख रोग व उपाययोजना :

राणीखेत (मानमोडी), गंबोरो, मॅरेक्स हे कोंबड्यांमधील प्रमुख रोग आहेत.

१) राणीखेत (मानमोडी) :

राणीखेत (मानमोडी) हा रोग विषाणपासून होतो. या रोगात पक्षांची मान वाकडी होणे, श्वसनाचा त्रास ही लक्षणे आढळतात.

उपचार :

लासोटा ही लस ५- ७ दिवस वयाच्या पिलाच्या नाकात किंवा डोळ्यात टाकली जाते. राणिखेत आर बी ही लस ८ ते १० आठवडे व १६ ते १८ वयाच्या कोंबडीच्या पंखाखाली कातडीतून टोचून देतात.

२) मॅरेक्स :

मॅक्स या रोगात १ ते १५ दिवसांची पिल्ले पांगळी व अशक्त होऊन मरण पावतात. विषाणपासून हा रोग होतो.

उपचार :

मॅरेक्स ही लस १ ते १० दिवस वयाच्या पिलाच्या पायाच्या स्नायूमध्ये टोचून दिली जाते.

३) गंबोरो :

गंबोरो या रोगात पक्षांमधील प्रतिकार शक्ती निर्माण करणाऱ्या अवयवांवर रोगांचा परिणाम होऊन प्रतिकार शक्ती नष्ट होते.

उपचार :

गंबोरोवरील लस ७ ते ८ दिवस व २५ ते ३० दिवस वयाच्या पिलांना दिली जाते.

४) देवी :

मानवाप्रमाणेच पक्षी आणि प्राण्यांमध्येही देवी हा रोग आढळतो.

उपचार :

६ आठवडे वयाच्या पिलांना पंखाखाली कातडीतून टोचून दिली जाते.

५) जंत :

कोंबड्यांमध्ये सर्व वयात जंत होतात. जंतांमुळे अन्नपचनावर विपरीत परिणाम होतो आणि कोंबड्यांचे आरोग्य बिघडते.

उपचार:

कोंबड्यांना जंताचे औषध दर ३ महिन्यांनी पाण्यातून द्यावे. निवारागृहात स्वच्छता ठेवावी.

जीवनसत्त्वाअभावी होणारे रोग :

कोंबड्यांच्या वाढीसाठी जीवनसत्त्व व क्षार अत्यंत महत्त्वाचे असतात. हे घटक खाद्यातून किंवा पाण्यातून पुरविणे आवश्यक आहे. जीवनसत्त्वाअभावी कोंबड्यांना अनेकरोग होतात. त्यामुळे कोंबड्यांची वाढही खुंटते.

(१) 'अ' जीवनसत्त्वाच्या अभावी होणारे रोग :

'अ' जीवनसत्त्वाच्या अभावी कोंबड्यांमध्ये डोळ्यांतून पाणी येणे, पापण्या चिकटणे व त्यांतून घट्ट चिकट पांढरट स्राव बाहेर येणे ही लक्षणे आढळतात. 'अ' जीवनसत्त्वाअभावी कोंबड्या अशक्त होतात, त्यांचे डोळे खराब होतात, पिसे पिंजारली जातात आणि अंड्यांचे उत्पादन कमी होते. पक्ष्याचा तोल जाकोंबड्याची रोग प्रतिकारक्षमता फार कमी होते जाते आणि कोणत्याही आजारांना लवकर बळी पडतात.

२)जीवनसत्त्वा 'ब-९' (थायमिन) अभाव :

जीवनसत्त्व ब १ च्या कमतरतेमुळे स्टार ग्रेझिंग आणि पॉलीन्युरायटीस असे रोग होतात. या रोगामध्ये पक्ष्याचे वजन कमी होते, पिसे पिंजारली जातात, भूक मंदावते, तुरा निळा पडतो. पिल्ले वर आकाशाकडे तोंड करून बसतात, यालाच स्टार ग्रेझिंग असे म्हणतात.

३) क' जीवनसत्त्वाचा अभाव :

'क' जीवनसत्त्वाअभावी कोंबड्यांच्या रक्तवाहिन्या फुटतात व रक्तस्राव होतो. रक्तस्राव जास्त झाल्यास पक्ष्याचा मृत्यूही होऊ शकतो.

४) 'ड' जीवनसत्त्वाचा अभाव :

ड' जीवनसत्त्वाच्या अभावी कोंबड्यांच्या अंडी उत्पादनावर विपरीत परिणाम होतो. कोंबड्यांच्या अंड्यांतून पिल्ले निपजण्याचे प्रमाणही कमी होते. वाढ खुंटते, हाडे कमकुवत होतात, चोचही वाकते, पाय अशक्त होऊन कोंबड्या लंगडू लागतात व गुडघ्यावर चालतात.

५) 'ई' जीवनसत्त्वाचा अभाव :

'ई' जीवनसत्त्वकमी झाल्या मुळे कोंडीच्या अंड्यांतून पिल्ले बाहेर येण्याचे प्रमाण खूप कमी होत जाते. यामध्ये मान वाकडी होणे, तोल जाणे, कातडीखाली सूज येणे ही लक्षणे आढळतात. त्याच प्रमाणे 'ई' जीवनसत्त्वाच्या कमतरतेमुळे कोंबड्याच्या पिल्लांना 'केझी चीक डिसीझ हा कोंबडी रोग होतो.

कॅल्शिअम व फॉस्फरस अभावी होणारे रोग :

कॅल्शिअम व फॉस्फरस योग्य प्रमाणात न मिळाल्यास हाडे ठिसूळ होतात, पिल्लांना मुडदूस होतो, अंडी उत्पादन कमी होते. अंड्यांचे कवच पातळ होते त्यामुळे अंडी लवकर खराब होतात कोंबड्यांना केज लेअर फिटिंगसारखे रोग होतात. कोंबड्यांच्या पायाला पक्षाघातही होतो.

मँगेनीज अभावी होणारे रोग :

कोंबड्यांना मँगेनीजअभावी पेरोसिस हा रोग होतो. पायांचे सांधे सटकून पाय वाकडे होतात व पक्षी लंगडू लागतात. पिल्लांचे पाय आखूड होतात. पक्षी पाय खरडत चालतात. कोंबड्या अंडी देणे कमी करतात.

बुरशीजन्य रोग :

कुक्कुटपालनगृहात कोंबड्यांचे खाद्य साठवून ठेवण्याच्या अयोग्य पद्धतीमुळे बुरशीजन्य रोग होतात.

१) ब्रुडर न्यूमोनिआ :

हा पिलांना होणारा रोग आहे. यात श्वासोच्छ्वासास त्रास हेणे, जलदगतीने श्वास घेणे, खाद्य खाण्याचे प्रमाण कमी होणे ही लक्षणे आढळतात. रोगाची तीव्रता वाढल्यास पिलाचा मृत्यू होतो.

२) अॅफ्लोटॉक्सिकॉसिस :

अॅफ्लोटॉक्सिकॉसिस या रोगात पिलांची वाढ खुंटते. तसेच पिले पांगळी होतात. या रोगात पिले मलूल होणे, पिलांची पिसे विस्कटणे, खाद्य नकोसे वाटणे ही लक्षणे आढळतात.

उपाय :

कोंबड्यांना खराब खाद्य खाण्यास देऊ नये, ओलसर व दमट धान्य उन्हात वाळवावे. कोंबड्यांना लिव्हर टॉनिक व जीवनसत्त्वे द्यावीत.

लसीकरण :

कोंबड्यांना/पिलांना वेळोवेळी वेगवेगळ्या रोगांची लस देऊन त्यांची प्रतिकारक्षमता वाढवणे आवश्यक असते. यासाठी लसीकरण केले जाते.

लसीकरणासंदर्भातील महत्त्वपूर्ण बाबी :

• १) पशुवैद्यकीय तज्ज्ञांच्या सल्ल्यानेच व त्यांच्या सूचनांचे तंतोतंत पालन करून कोंबड्यांना लसीकरण करावे. अन्यथा लसीकरण परिणामकारक होत नाही व नंतर पक्षी रोगाला बळी पडण्याची शक्यता असते.
• २) या लसी योग्य वयात, योग्य वेळी, योग्य पद्धतीने व योग्य प्रमाणातच दिल्या गेल्या पाहिजेत. निरोगी पक्ष्यांनाच लस द्यावी.
• ३) कोंबड्यांना बहुतेक लसी नाकातून व डोळ्यातून देतात.
• ४) लसीच्या वेष्टनावर उत्पादकांनी दिलेल्या सूचनांचे तंतोतंत पालन करावे. उत्पादकाने उल्लेख केल्याप्रमाणे लस तयार करावी व निर्दिष्ट कालावधीच्या आतच लसीचा वापर करावा.
• ५) लस देतेवेळी ती बर्फातच आणावी आणि बर्फातच ठेवावी.
• ६) कोंड्याना लसीकरण करते वेळी जे जे उपकरणे वापरात येणार आहेत त्यांना पाण्यात उकळून घ्यावे आणि थंड करून घ्यावे मगच वापरावे असे नाही केले तर लसीकरणाच्या फारसा परिणाम दिसणार नाही. मगच लस द्यावी व लसीकरण झाल्यानंतरही ही उपकरणे पाण्यात उकळून ठेवावी.
• ७) लस दिल्यावर पक्ष्यांवर ताण पडतो. हा ताण घालविण्यासाठी लसीकरणाच्या काळात जीवनसत्त्वे व ताण दूर करणारी औषधे द्यावीत.
• ८) लसीच्या रिकाम्या झालेल्या बाटल्या व उपकरणे दूरवर पुरून त्यांची विल्हेवाट लावावी.
• ९) काही रोगांची लस पाण्याद्वारे देतात, अशा वेळी पक्ष्यांच्या पिण्याच्या पाण्यामध्ये निर्जंतुकीकरणाचे कोणतेही औषध टाकू नये.
• १०) लसीकरणाचे काम सकाळ व संध्याकाळ अशा थंड वेळी करा